رقص آفر

  هر شهر و قومی، رقص و موسیقی مخصوص به خود دارد. استان خراسان نیز یکی از همین شهرهایی است که رقص و مراسم مخصوص خاص خود را دارند.

یکی از قدیمی‌ترین سنت ها، رقص اپر و یا آفر در تربت جام است. رقص اپر عمدتاً مربوط به قبیله‌های جنوب و شرق خراسان مربوط می شود‌. آن‌طور که از شواهد پیدا است، در دوران حکومت پارت‌ها ابر شهر یا همان نیشابور امروزی با عنوان اپرنی ها شناخته می‌شده و خاستگاه این قبیله در دوره‌ی اشکانیان بوده است. رقص اپر نیز از همین قبیله سر چشمه گرفته است و هنوز هم ارزش بسیار زیادی بین مردم خراسان دارد‌.

آفر معانی مختلفی دارد و یکی از معانی آن از مصدر آفریدن و یا به‌وجود آوردن است . یکی از انواع رقص آفر، آفر کشاورزی است. در هنگام این رقص ابتدا بذرها پاشیده می‌شود و پس از آن مدتی گندم‌ها درو می‌شوند و در نهایت کاه از دانه جدا می‌شود و گندم آماده‌ی استفاده می‌شود. کشاورزان در این فرایند رقص اپرا انجام می دهند که به نوعی سپاسگزاری از وجود  نعمت‌ها و گندم است. یکی دیگر از انواع رقص‌های اپر، رقص آفر قالیبافی است که طی آن قالیباف‌ها همراه رقص مخصوص، کار خود را انجام می‌دهند.

رقص اپر در دو سبک رقص آفر بالاپرده و پایین‌پرده اجرا می‌شود. در رقص بالاپرده ریتم آهنگ بالا است و طبیعتاً سرعت مراحل کار هم بالا است. و رقص پایین‌پرده سرعت پایین‌تری دارد و ریتم کار آهسته است . ولی در کل مدت زمان هر دو رقص حدود 15 تا 20 دقیقه است.

چهار مکان مختلف برای انجام رقص اپر مشخص شده است که شامل عروسی‌ها، ختنه‌سوران، مزارع گندم و اطراف خرمن‌های گندم است. یکی دیگر از مکان‌ها، محل تلاقی کوچه‌های متعدد است که گاهی افراد این مناطق را برای انجام این مراسم زیبا انتخاب می‌کنند. یکی از نکات جالب توجه این است که لباس مخصوص این رقص شبیه به لباس افراد بومی است و به نوعی لباس رسمی شرق خراسان شناخته می‌شود.

این لباس شامل:

پیراهن چهل تریزه، شال ابریشمی، چارق، اسکت پی تاوه، شلوار، کلاه رقص و لنگته می‌باشد.

پیراهن چهل تریزه: پارچه‌ای سفید است و دامن گشادی دارد که تا بالای زانو می‌آید.

شال ابریشمی: پارچه‌ای مشکی که همانند شالی دور کمر پیراهن و به صورت محکم بسته می‌شود.

چارق: کفش‌های مخصوص در تربت جام است که معمولا کفه کفش از چرم شتر یا گاو ساخته شده است.

چرمی واسکت: جلیقه ای که روی پیراهن چهل تریزه می‌پوشند.

پی تاوه: پارچه‌ای است از جنس پشم شتر که دور ساق پا بسته می‌شود.

شلوار: این شلوار از پارچه‌ای سفید دوخته شده و بسیار گشاد است.

کلاه رقص: یکی از ارکان اصلی رقص آفر کشاورزی است .این کلاه از جنس پارچه و ابریشم است.

لنگته: نوعی پارچه است که به دور سر خود می‌پیچند و نام دیگر آن مندیل است.

رقص آفر کشاورزی شامل هجده حرکت اصلی و سمبلیک و هشت حرکت جانبی می باشد. ابتدا سالار کشت‌مندان، کسی که نسبت به بقیه کشاورزها مرتبه و تجربه‌ی بیشتری دارد و سرپرست چند دهقان است، به همراه شش تا دوازده دهقان که هرکدام وظیفه‌ی خاصی در پروسه‌ی کاشت، داشت و برداشت محصول به عهده دارند، به انتخاب بهترین زمین می‌پردازد.

سالار در شبی مهتابی به قله کوه می‌رود و بدن را در چشمه‌ای صاف و زلال می‌شوید و از خدا طلب سالی پربار می‌کند و بهترین زمین را انتخاب می‌کند. سپس حرکت اول آفر شروع می‌شود.

حرکت اول: به این گونه است که افرادی به صورت دایره‌وار می‌ایستند و دست راست خود را در امتداد آسمان بدون خمیدگی دراز کرده و سر متمایل به شانه چپ خم شده و دست چپ را به کمر به طوری که کف دست به طرف زمین است، با حرکت پای راست که بالا آمده و با زانو زاویه 90 درجه می سازد، به سمت جلو برخلاف عقربه‌های ساعت حول دایره‌ای فرضی حرکت می‌کنند و دست را در همین جهت بر بالای سر از شانه حرکت می‌دهند.

حرکت دوم: حمل سمبلیک بذر و انتقال آن به زمین و مزرعه است. دامن پیراهن چهل تریزه با هر دو دست به سمت جلو فرد گرفته می‌شود و از سمت راست به سمت چپ به طرف داخل دایره فرضی حرکت داده می‌شود و پای راست نیز که با زانو زاویه 90 درجه می‌سازد، به زمین کوبیده می‌شود.

حرکت سوم: بذرپاشی است که آن را به صورت سمبلیک نشان می‌دهند. در این حرکت دو طرف دامن تریزه را به دست چپ می‌گیرند و با دست راست از داخل دامن بذر برداشته می‌شود و به سمت دایره فرضی پاشیده می‌شود.

حرکت چهارم: نمادی از شخم زدن است.

حرکت پنجم: در این قسمت رقصندگان تلاش می‌کنند تا عملیات ماله کشیدن و مسطح کردن خاک برای رسیدن آب به همه بخش‌های خاک را نشان دهند، سپس کاشتن بذر ها در عمق خاک، که برای در امان ماندن از حشرات است را نشان می‌دهند. در این حرکت، دو دست در حالی که کف آن ها به سمت زمین است و جلو فرد نگه داشته شده اند، مستقیم از سمت راست به چپ می‌آید و از سمت چپ از جلو سینه، دست‌ها حالت خمیده به خود می‌گیرند و کف دست‌ها مشت می‌شود و حرکت از ابتدا انجام می‌شود. پای راست را در این حرکت به گونه‌ای بلند می‌کنند که با زانو زاویه 90 درجه می‌سازد و بعد به زمین گذاشته می‌شود.

حرکت ششم: در این حرکت رویش بذر گندم می‌دهند. دست‌ها از دو طرف پای راست و پای چپ به سمت آن بالا می‌رود به گونه‌ای که کف دست‌ها به سمت آسمان قرار می‌گیرد. سپس از آرنج خمیده شد و به سمت پایین به عقب برمی‌گردد. و نوک انگشتان به سمت زمین متمایل می‌شوند.

حرکت هفتم: نمایشی از نگهبانی و حراست از گندم‌ها است. و رقصنده دست‌های خود را به کمرش می زند و پاهایش را از همدیگر باز نگه می‌دارد. سپس کمر خود را به سمت راست و چپ حرکت می‌دهد.

حرکت هشتم: در این حرکت گندم آماده‌ی درو کردن است و این حالت را با دستان خود نمایش می‌دهند.

حرکت نهم: در این حالت رقصنده‌ها حرکاتی را نشان می‌دهند که گویا عملیات درو کردن است.

حرکت دهم: در این قسمت نمایشی از جمع‌آوری و حمل محصول است. حرکتی که به آن گردش چرخ و فلکی می‌گویند. دو دست به سمت بالا می‌آید و از آرنج خم شده و با بازو زاویه 90 درجه می‌سازند. در همین حالت دست راست به سمت جلو و دست چپ به عقب حرکت می‌کند.

حرکت یازدهم: در این قسمت از رقص، کوبیدن گندم و جدا کردن کاه را نمایش می‌دهند. دو دست بر کمر است و پای راست به سمت جلو برداشته می‌شود.

حرکت دوازدهم: جدا کردن کاه و دانه از یکدیگر به کمک باد است که به این عمل چک زدن می‌گویند. بیشتر این حرکات توسط دست انجام می‌شود. در مراحل بعدی رقص آفر کشاورزی غربال کردن، تهیه خمیر آرد و پختن نان است.

در این مقاله توضیح مختصری درباره‌ی رقص آخر که که متعلق به شرق خراسان است، داده شد.

منابع:

استفاده از مقاله ای از خانم تبسم صارمی  و سایت ایران توریسم و بخشی از ویکی پدیا

• زهرا مدیری نیا

• دینا صبوریان مهر